Friday 20 August 2010

SAJRONING SEPI [1]

kijenan ing wengi dhedhet mbrangkang
tumuju awan kenthang-kenthang
srengenge lan lintang-lintang
kaya dudu sanak dudu kadang


godhong garing temangsang carang
ora njengking ora ngathang-athang

lali dina lali pasaran
--iki wis jam pira—pitakone marang
gedheg semrawang
atine mamang
nyawang kang lagi anguk-anguk lawang

sawojajar2 okt 2009

Thursday 19 August 2010

Indonesia Rindu

kata simbah saya
dijajah belanda lebih bagus keadaannya
ada kereta api hilir-mudik madiun - ponorogo
sekarang malah hilang entah ke mana
kalau kau bicara tentang kerja paksa bertaruh nyawa
apakah sekarang yang begitu sudah tiada?


kata simbah saya
dijajah belanda lebih bagus keadaannya
ijasah sekolah dijamin baik kualitasnya
sebab tidak ada calo dan tengkulaknya

kata simbah saya
dijajah belanda lebih baik keadaannya
jembatan, jalan, bendungan, kualitasnya istimewa
sekarang semua keropos
mental sebagian besar pejabat juga keropos
nyaris tak ada yang bisa dibanggakan
dari kemerdekaan ini

aku cinta Indonesia
walau korupsi merajalela
walau hukum seperti benang basah
walau pejabat yang rajin lebih cepat naik pangkat
daripada pejabat yang malas
walau yang korup lebih dihormati daripada yang lugu

aku cinta Indonesia
walau tak ikut upacara bendera
di hari kemerdekaan ini
aku ingin menangis sejadi-jadinya
atau menyanyikan lagu Indonesia Rindu
: kemanusiaan yang adil dan beradab


17 Agustus 2010

Thursday 12 August 2010

EMPLEK-EMPLEK…

emplek-emplek kecepit
wong lanang goleka dhuwit
alah wayah golek golek pisan
golek ritek wong lanang aja korupsi
alah wayah korupsi korupsi pisan
korupsi ritek wong lanang aja kakehan
alah wayah kakehan kakehan pisan
kakehan ritek wong lanang aja ketangkep
alah wayah ketangkep ketangkep pisan
lamon ketangkep wong lanang aja dibui
alah wayah

embuhlah....!

agustus 2010

dipunplesetaken saking tembang dolanan Emplek-emplek Ketepu

Wednesday 11 August 2010

Bayu Insani

Pertama-tama aku mengenal namanya, via Facebook (?) aku mengira ia seorang laki-laki. Kemudian segera tahu bahwa ia salah seorang perempuan asal Indonesia yang sekerang bekerja sebagai buruh migran di Negeri Beton, Hong Kong. Sampai sekarang, bahkan, saya pun belum tahu pasti apakah Bayu Insani itu nama pena atau juga nama aslinya. Nama ini, seperti sekian banyak nama buruh migran asal Indonesia di Hong Kong lainnya, ada di daftar teman Facebook saya, masuk menyusul nama-nama penulis lain di sekitarnya yang saya kenal lebih dulu: Mega Vristian, Wina Karnie, Etik Juwita (keduanya sudah kembali ke Indonesia) Aliyah Purwati, Nadia Cahyani, Maqhia Niswana Ilma, Susie Oetomo, Ida Raihan, dan lain-lain yang akan terlalu panjang jika saya sebut semuanya.

Memang daftar itu akan sangat panjang. Beberapa kali, di dalam tulisan saya mengenai gerakan literasi di kalangan buruh migran asal Indonesia di Hong Kong (selanjutnya kita singkat saja sebagai BMI-HK), saya menyatakan bahwa komunitas penulis di kalangan BMI-HK sebegitu suburnya, sehingga akan bisa membuat orang terkejut jika membandingkan jumlah terbitan bukunya dengan, misalnya, yang diterbitkan oleh sebuah fakultas, bahkan yang bernama fakultas sastra di perguruan tinggi di Indonesia. Saya sadar, pernyataan saya itu akan segera terasa sangat provokatif, dan dengan demikian semoga semakin banyak akademisi sastra, atau pun dari disiplin ilmu terkait lainnya yang sudi melirik karya-karya anak bangsa yang sering dipandang dengan sinis ini.

Itu baru soal jumlah. Soal kualitas bagaimana? Etik Juwita –seorang BMI-HK, sekarang meneruskan studi di Universitas Gajayana, Malang, menempatkan sebuah cerpennya yang pernah dimuat Jawa Pos, Bukan Yem, dalam daftar 20 Cerpen terbaik Indonesia versi Pena Kencana, yang kemudian dibukukan oleh Gramedia (2008). Beberapa orang BMI-HK menjadi koresponden tetap untuk media cetak yang terbit di Indonesia maupun di Hong Kong, sebagian lainnya lagi menjadi penulis lepas, dan ada juga yang, malahan, membuat media cetak (majalah) sendiri. Saya mengenal misalnya, Majalah Nur Muslimah yang diterbitkan secara swasembada oleh BMI-HK.

Adapun Bayu Insani, tulisannya telah tersebar di mana-mana, di HK dan di Indonesia, di koran, majalah, dan buku. Salah satu buku yang memuat tulisannya kuketahui berjudul Emak-emak Facebooker Mencari Cinta.

Suatu hari, ia berkirim pesan, bagaimana caranya mengirimkan tulisan ke Jawa Pos. Lalu kubalas dengan mengirimkan email editor Jawa Pos dan jika tulisan itu berupa tulisan seni/budaya, berupa kritik apreasiasi, resensi buku, cerpen, dan sebagainya, saya mohon langsung mengirimkan ke email yang secara khusus dibuat oleh Redaktur Budaya-nya, Arief Santosa. Bahkan segera pula saya susulkan nomor ponsel Arief, kawan saya yang sangat gampang bersahabat itu.

Keesokan harinya, Bayu mengirimkan kabar dengan nada girang bukan main, bahwa ia telah mengirimkan tulisannya ke Jawa Pos, dan bahkan sempat bercakap-cakap dengan Arief Santosa. Kabar gembira berikutnya, tentu saja, adalah: tulisan Bayu mengenai dunia penulisan/perbukuan di HK muncul di rubrik Di Balik Buku-nya Jawa Pos.

Kesan saya ketika pertama kali membaca tulisan Bayu, yang ia kirimkan melalu japri sebelum dimuat Jawa Pos, dan beberapa tulisan lainnya, adalah bahwa penulis yang satu ini sangat rapi dalam hal penulisan ejaan. Kalimat-kalimatnya jernih, menunjukkan kemantikan berpikirnya. Ia bahkan sudah hampir sepenuhnya sukses keluar dari kelemahan rata-rata penulis pemula di kalangan BMI-HK: kurang fokus pada topik yang digarap dan lemah dalam peng-angle-an.

Pada awal tahun 2000-an saya menjadi redaktur sebuah tabloid hiburan di Surabaya. Sebagian besar wartawannya adalah para post graduate, dari perguruan tinggi negri maupun swasta yang ada di Surabaya. Rata-rata tulisan mereka masih sangat payah untuk disebut sebagai tulisan yang enak dibaca. Untuk membuka sebuah berita pendek saja, biasanya mereka menulis kalimat-kalimat awal seperti mau membuat makalah. Pakai nyinyir mendefinisikan istilah segala. Mereka bakal KO di paragraf pertama kalau diadu dengan Bayu dan beberapa penulis di kalangan BMI-HK yang saya kenal.

Maka, kalau para post-graduate di awal 2000-an itu sekarang bertebaran di mana-mana, ada yang menjadi jurnalis tulen, ada yang menjadi penyair, dan ada pula yang sudah mencatatkan namanya di daftar papan atas sastrawan Indonesia mutakhir, tentu tidak akan berlebihan jika kita berharap, lima tahun ke depan nama Bayu Insani, Ida Raihan, dan kawan-kawannya itu akan dikenal publik pembaca di tanah air swebagai para penulis andal. Semoga. [Bonari Nabonenar, sesama penulis] 


FOTO: dari koleksi- Facebook Bayu Insani

Monday 9 August 2010

Lungursanten: 1975

Saelingku, mangsa paceklik paling mbedeking kuwi taune 1972. Nalika semana, aku isih kelas loro sekolah dhasar (SD). Nanging, nganti aku lulus SD. Yen sampeyan takon marang wong-wong Desa Cakul kang menangi jaman mbedeking kuwi, angka 1972 kuwi mesthi akeh kang eling. Satemene kang aran paceklik mono saemper ambah-ambah, ora mung dumadi taun 1972. Nganti taun 1976 (iku wektu nalika aku lulus SD lan kudu ngenger ing kecamatan seje amrih bisa nerusake sekolahku menyang SMP) aku menangi pirang-pirang ungsum paceklik. Titikane, angger wis ana rerasanane tangga manawa ana saperangan kang kerep kentekan gebing (gaplek) njuk mung njenang tela, sayure godhong tela, sok paribasane mung diuyahi, kaya ngono kuwi yen ambah-ambah paceklik nrajang.

Satemene ora nganti nemen kaya dek Jaman Jepang --miturut critane simbah-- nganti bonggol gedhang ya dipangan. Oh, iya, manut ujare crita, yen mundur rada adoh, saka 1972, taun kang paling mbedeking paceklike iku 1918. Lah, prekara paceklik iki kok becike dicritakke meneh mangko ya? Lha, wis 159 tembung kok durung nyrempet Lungursanten kang dirancang kadidene lakone crita iki.

Angka taun 1975 iku isih kena dianyang kok. Tegese aku ora bisa njamin apa kuwi pas tenan. Pokoke sakiwatengene taun iku, sing cetha aku isih dadi tukang ngarit lan sinau ing sekolah dhasar. Saben dina sabaku alas, ndilalah mangsa paceklik, ana wuluwetune alas kang maune kaya ora pati digatekake, dumadakan dadi lakon: uwi. Neng alas, klebu neng Lungursanten iku akeh uwi. Merga kentekan tela lan palapendhem liyane ing pekarangan, alas dadi jujugan.

Manekawarna uwi ana ing alas, ana uwi kontholbantheng, uwi lus, lan uga ana gembili. Uwi kontholgantheng kuwi bisa gedhe, brongkalan, tur mapane isine ora pati jeru. Gampang le ndhudhah. Beda maneh uwi lus, iku saben uwit mung isi siji, ndlujur nunjem bumi. Gedhe cilike isine bisa katitik saka uwite. Yen nemu sing uwite sing mrambat kuwi gedhene sarokok ngono wae wong senenge ora jamak, jalaran isine uwi lus iku merit ing ndhuwur lan sangsaya mengisor sangsaya gedhe. Dene gembili, iku kondhang paling enak rasane, nanging le ngerah ya paling angel merga uwite rinengga marung (eri).


Saben dina ana wong tegalan (=golek menyang alas) uwi. Mula alas saelore padhukuhanku, kuwi, klebu ing Lungursanten, banjur dadi kebak jlondhangan, juglangan, tilase wong ndhudhuk uwi. Kadidene tukang ngarit kang kulina nunggangi grumbul utawa blusukan ing sangisore, kahanan iku ora nyenengake, merga yen ana blahine sawayah-wayah bisa kecemplung juglangan. Mbareng saiki kenal GoogleEarth, njuk dadi mbayangke, kepriye ya rupane Lungursanten (1975) nalika kebak juglangan kuwi yen disawang saka antariksa?

Lungursanten kuwi perangane alas ing lor padhukuhanku. Saka omahku (omahe wong tuwaku) udakara 4 utawa 5 km. Mung dhek nalika semana dalane isih dalan setapak.

Ambane ora nganti atusan hektar. Kira-kira ya sepuluhan hektar, utawa malah kurang, nggligir saka sangisore Lemah Abang (saka arah Gunung Bogang). Pereng sisih tengen anjog nyang Jurug, sisih kiwa ana kalen kang ing nggir kanane iku ana perangane alas kang katelah Rata-rata. Nggir kanane Rata-rata ana padhukuhan Banaran, kalebu Desa Sawahan kang wus kebawah Kecamatan Panggul. Lha yen terus bablas anjog mengalor, mengko bakal tekan tempuran Kali Ulik, kang nampani banyu saka arah Kecamatan Pule sisih Kidul lan saka saperangan Kecamatan Dongko.

Senajan saiki kahanane wis kaya pekarangan, merga wis dikapling-kapling dening warga kang diembani LMDH (Lembaga Masyarakat Desa Hutan), Lungursanten dhek jaman cilikanku biyen wujud alas tropis kanthi manekawarna wit-witan, thethukulan, lan sato kewan. Ana wit jati, weru, mauni (mahoni), pule, bendho, tangkil, lan liya-liyane. Jare simbah, dhek aku durung lair alas Lungursanten kuwi wis tau dibukak. Lah, bukakan alas dhek jaman semana kuwi mung kanggo sawatara taun, ora kaya program LMDH saiki kuwi sing sajake ora diwatesi embuh nganrti kapane. Kewan khas Lungursanten, sing ora tinemu ing alas kidul (sakidule padhukuhanku) yakuwi lutung. Yen kethek iku neng jurug ya ana, lan sing jan akeh tenan nganti dadi kaya kratone kethek, iku alas kidul. Si kethek ing alas kidul sajake durung cures nganti saiki. Nanging, lutung ing Lungursanten wis cures babarpisan.

Mbokmanawa bakal luwih akeh maneh kang ing tembene mung kari dongenge. [Bonari Nabonenar]

Saturday 7 August 2010

PANTUN HUJAN-HUJANAN

hujan emas di negri orang
hujan batu di negri sendiri
berhenti cemas berjalan gamang
hujan batu di negri ini


hujan keringat di seberang
hujan tangis di sebelah sini
modhele pejabat jaman sekarang
merasa tak keren jika tak korupsi


hujan angin di tepi hutan
hujan airmata di tepi ranjang
banyak pejabat masuk rutan
rakyat menangis malam dan siang

hujan rintik di sawah
hujan gerimis di tepi kolam
kalau politik sudah payah
semua jadi runyam

hujan interupsi di gedung dewan
hujan kartu di lapangan
: banjir di mana-mana

Agustus 2010

Ramene Wong Ngoyak Celeng

’’Ya kana dolana!’’ ibu aweh palilah.

Kadidene bocah cilik, entuk dolan ngadoh, ora mung sagluthek omah-pekarangan, mesthi wae aku seneng. Biasane, palilah iku diembel-embeli weling, aja nganti aku gelem yen ditawani mangan ing omahe Si A, Si B, Si C…. amarga ibu kuwatir yen wetengku nganti kelebon iwak celeng.


Ing padhukuhanku kuwi ana kira-kira 5 utawa 6 kulawarga kang kejaba njagakake pengasilan saka tetanen uga saka buron alas. Kang ajeg dadi buron alas kuwi ya celeng, senajan ana kalane entuk selingan landhak, trenggiling, lan malah tau lho, ana sing entuk gogor. Dudu macan rembah, lho, jan gogor tenan. Apa kuwi sing ing donyane akademis sinebut harimau jawa kang saiki jarene meh cures kuwi ya? Eman banget ta yen kaya ngono tenan!

Lha, wong-wong utawa kulawargane para juru bedhag kuwi biasane ngedol kewan buron alase arupa gluntungan kewan utuh, nanging wis mati, utawa arupa daging. Kerep wae saperangan dimangsak dhewe didadekake lawuh.

Dhek aku isih cilik (diwatesi wae taune: 1971 – 1976)satemene durung ana klulawargaku kang nindakake sarengate agama kanthi becik. Wong tuwaku uga durung nindakake salat kaya saiki. Mangka, bapakku kuwi asal saka kulawarga nyandhing mesjid kang klebu khusuk, kabeh sedulure nindakake agama kanthi becik. Ewasemono ya kaya wis katur ing ngarep mau, ibu tansah njaga lan prasasat saben dina meling aja nganti aku gelem yen ditawani mangan ing omahe wong kang kulinane mangsak iwak celeng.

’’Le omong sing apik, aja kandha emoh, ning kandhaa yen lagi wae mangan ing omah lan isih wareg, ngono ya Le,’’ ngono ibuku muruki carane medhar alasan.

Aku ya manut, lan nganti saiki wetengku durung kelebon iwak celeng, kejaba yen olehe mlebu wetengku kanthi ora taksadhari.

Udakara 1 km saka omahku, arah ngalor-ngulon, iku wis wates antarane pomahan karo laladan alas, ereng-ereng wetan Gunung Bogang. Diaranana gunung, satemene kepetung ora dhuwur. Kira-kira malah mung etungan atusn meter sandhuwure banyu segara. Nanging, ing puncake Gunung Bogang iku nganti saiki isih bisa katitik anane kaldera, tandha manawa embuh pirang atus taun kepungkur Gunung Bogang iku nate aktif kadidene gunung geni.

Nganti tekan puthuk Gunung Bogang iku laladan alas. Terus ngalor, embuh pirang atus hektar iku laladan alas kang akeh celenge. Pereng lore Gunung Bogang anjog terus laladan alas kang katelah Rata-rata, merga ing kono ana papan rata senajan ambane mung ora cukup kanggo lapangan bal-balan. Ngetan maneh ana laladan kang katelah Lungur Santen, Lemah Abang, Pandanwangi, Jurug, Tlaga, lan liya-liyane. Dhek jaman aku dadi tukang ngarit, kabeh laladan kuwi wis takambah.

Padhukuhanku pancen prasasat kinupeng alas. Mung wae alas kang prenah wetan lan kidul rada adoh, senajan etungane ora nganti puluhan kilometer. Mula kerep wae kedadeyan, celeng kang dioyak ing alas lor keplayu nasak tegal pekarangan ing pomahan lan bablas menyang alas kidul. Yen kaya ngono kedadeyane, biasane acara mburu celeng dadi sangsaya rame, merga wong-wong kang omahe cedhak alas kidul uga banjur melu opyak mburu celeng.

Rame wong mbengok, rame asu ngalup. Tumbak nyrangap, pokoke ngalahke ramene perang… neng panggung kethoprak. Angger wis ana wong mburu celeng, kampung kaya horeg. Mula bocah ngarit sabarakanku, angger wis ana wong mburu celeng mesthi trima nyingkrih. Yen dumadakan wong-wong mbengok manawa prenahe celeng ora pati adoh, mesthi ndang golek uwit kang kena dipenek, njur krangkit-krangkit menek, amrih ora nganti kepregok celeng kang lagi dadi buron.

Angger wis urusan mburu celeng, ora santri ora wong abangan, kabeh saiyeg, merga celeng kuwi pakartine ngrusak tanduran, dadi mungsuhe wong tani ing padesan kaya ing padhukuhanku kuwi. [bonari nabonenar]

Thursday 5 August 2010

LMDH = Lembaga Masyarakat Desa (BUKAN) Hutan

Setiap kali pulang kampung (Desa Cakul, Kecamatan Dongko, Kabupaten Trenggalek), setiap kali pula perasaan saya dibetot pemandangan: alas atau hutan yang kini telah berubah menjadi ladang. Ini bukan soal mengkampanyekan kesadaran terhadap perubahan iklim dan pemanasan global. Itu soal lain. Ini persoalan yang sangat atau mungkin terlalu pribadi.

Saya menghabiskan masa kecil di desa itu, dibesarkan bersama-sama oleh keluarga besar: ayah-ibu, nenek, dan bahkan buyut saya. (Bersyukurlah saya, masih bisa menyaksikan buyut saya menimang anak saya. Itu berarti, anak saya masih sempat ditimang oleh canggah-nya). Buyut saya itulah orang yang paling berjasa mengenalkan saya dengan kehidupan rimba, hutan. Saya sebut begitu, karena ketika saya kecil, hutan di sekeliling desa saya yang kini telah berubah jadi ladang itu adalah hutan tropis dengan aneka tumbuhan dan binatangnya. Binatang yang paling popular ketika itu adalah celeng alias babi hutan. (Nanti akan ada cerita tersendiri mengenai babi hutan ini.) Karena itulah, ketika kini hutan jadi ladang, saya merasa kehilangan sebagian dari masa kecil saya.

Sejak kelas 1 SD saya sudah belajar ngarit, mencari rumput dan dedaunan untuk pakan kambing. Begitu kelas 3 SD saya sudah ngarit bukan sekadar belajar, tetapi bekerja. Dan di kelas 4 atau 5, sepuluh ekor kambing sudah menjadi tanggung jawab saya sepenuhnya. Apakah masih ada anak sekarang seperti saya waktu itu? Atau jika pertanyaannya boleh sedikit di ubah, di manakah kini kira-kira seorang bocah kelas 4 SD mengalami seperti yang saya alami sekitar 35 tahun lalu?

Karena waktu dan tempatnya, dengan beban seperti itu saya tak pernah merasa tersiksa. Saya menikmati pekerjaan itu, karena bekerja (ngarit) dan bermain seolah melebur sedemikian indahnya. Di desa, tidak ada anak gedongan. Tidak ada anak manja, yang bebas dari pekerjaan membantu orangtua. Dan Komisi Perlindungan Anak saya kira juga tidak perlu risau dengan cerita saya ini.

Sebelum menamatkan SD dan harus ngenger di ibukota kecamatan yang berjarak 10 km dari rumah sendiri, saya merasa sudah mengenali setiap jengkal hutan di sekeliling desa saya itu. Di mana ada pohon kemadhuh (yang sangat ditakuti karena gatalnya), di mana tumbuh rawe yang juga ditakuti karena gatalnya, terutama saat musim berebunga, di mana ada kedung yang bisa disinggahi untuk mandi dan bersukaria, di mana biasanya orang memasang jebakan dan welah (bambu runcing) untuk menangkap celeng, kami, anak-anak desa tahu semuanya.

Kini, hutan seperti yang saya kenali, yang saya jelajahi setiap hari di masa kanak-kanak itu sudah tidak ada lagi, telah menjadi ladang dengan tanaman singkong, nilam, cengkih, dan di beberapa tempat ditanami pinus. Para warga desa masih menyebutnya, ’’alas’’ (hutan), tetapi itu hanya tinggal namanya saja. Bahkan, atas prakarsa Perhutani dibentuklah Lembaga Masyarakat Desa Hutan (LMDH), yang, menurut saya sebetulnya lebih tepatnya adalah ’’Lembaga Masyarakat Desa Bukan Hutan”. [b]