Friday 8 July 2011

OPEN MARANG KUPIYANE MASYARAKAT MURIH LESTARI LAN NGREMBAKANE BASA LAN SASTRA JAWA

Dening: Bonari Nabonenar

Tulisan ringkes iki mengko bakal ngandharake apa kang dumadi ing masyarakat (bebrayan), gegayutan karo obah-mosike basa lan Sastra Jawa (Modern). Banjur kajumbuhake karo bab kang prelu digrengsengake dening para pamengku-gati (stakeholder). Merga wujude kang ringkes, tur dudu laporan panaliten, mbokmanawa ya pating pethasil. Iki mung dhapur kumpulan usulan, dene klebu nalar apa orane ayo dionceki bebarengan.
[1]

Nyata agawe bombong apa kang ditindakake dening H. Karkono Kamajaya Partokusumo (Javanologi): nglatinake Serat Centhini. Kanthi mangkono generasi kang wus ora atul karo aksara Jawa dadi bisa maca lan nggagapi apa kang kinandhut ing kitab kang kerep sinebut uga kadidene bothekane Kabudayan Jawa iku. Kupiya kang mangkono iku banjur diterusake dening Yayasan Centhini kanthi njarwakake kitab warisan kuwi menyang basa Indonesia. Ngelingi wigatine proyek iku, mesthi dadi kabar kang nambahi bombong lamon ana katrangan manawa kabeh prabeyane ditanggung dening pamarentah.

Sanggar Sastra Jawa Yogyakarta (SSJY), wiwit taun 1990-an wis bisa mbabar majalah (sastra Jawa) Pagagan kanthi wragat bantuan saka Balai Bahasa Yogyakarta. Malah Dinas Kebudayaan Yogyakarta uga mbabar majalah (abasa Jawa) Sempulur, kang paring ajang kanggo para penulis/pengarang kang kulina nggunakake basa Jawa.

Kepriye wartane ing Provinsi Jawa Tengah lan Jawa Timur? Ing Jawa Timur ana Sanggar Sastra Triwida (Tulungagung), Pamarsudi Sastra Jawi Bojonegoro (PSJB), Paguyuban Pengarang Sastra Jawa Surabaya (PPSJS), lan isih akeh liyane, bebadan (lembaga swadaya masyarakat) kang padha gumregut ngleluri basa, sastra, sarta kabudayan Jawa. Balai Bahasa Jawa Timur kang lagi madeg ing taun 2000-an, yen ora kleru wis kaping 3 (saben taun) aweh pangaji-aji marang Sanggar Sastra (wis ditampa dening Sanggar Triwida, PPSJS, lan PSJB). Iku nuduhake manawa wis ana kawigaten saka pamarentah. Mung wae, sajak pantes tinakonake, apa kuwi wis nuduhake lamon antarane pihak pamarentah lan para pamengku-gati liyane wis saiyeg-saeka praya ing bab murih lestari lan ngrembakane basa lan sastra Jawa?

Ing Surabaya, kejaba Suparto Brata lan Leres Budi Santosa kang sok ngarang crita nganggo basa Jawa dialek Surabaya ana Trinil (Dr. Sri Setyowati) kang malah wus mbabar buku guritan Donga Kembang Waru (Komunitas Cantrik, Malang, 2004) lan novel Sarunge Jagung (?) kang nggunakake basa Jawa dialek Surabaya. Kang rada nrenyuhake, kok Pamarentah Kutha Surabaya sajak babarpisan ora melu keplok nelakake rasa bombong dene ana kang melu-melu ngurip-urip basa Jawa dialek Surabaya lumantar buku wacan mengkono iku. Upamaa ora melu ngragati penerbitane, sepira ta abote nyawisake papan lan klethikan samurwate kanggo ngepyakake buku iku?

Paguyuban Pengarang Sastra Jawa Surabaya kadidene sanggar wae sajake ya ora ditepungi dening ’’Pamarentah Kutha Surabaya.’’ Yen sawijining wektu ana Wakil Walikota gelem nglantik pengurus PPSJS, sajake iku ora amarga saking becike sesambungan antarane Pamarentah Kutha Surabaya karo PPSJS, nanging luwih amarga padha kenale antarane para pengurus PPSJS karo Arif Afandi kang wektu iku ngepasi dadi Wakil Walikota Surabaya.

Nalika anyar-anyaran ana siaran berita Pojok Kampung ing JTV kang nggunakake basa Jawa dialek Surabaya, masyarakat padha umyeg, basane Pojok Kampung dianggep saru lan malah ana kang banjur lapuran menyang KPID kang banjur nimbali para mbaureksane Pojok Kampung. Nanging nalika ’ditantang’ supaya gawe ’’bausastra’’ basa Jawa dialek Surabaya, pamarentahe ya sajak amem wae. Yen banjur ana M. Djupri kang mbabar kamus Surabaya-an, iku ya ora amarga ana ’order’-an saka Pamarentah Kutha Surabaya; kayadene nalika Hasan Ali gawe ’’Kamus Basa Using’’ iku ya merga nekad-e Hasan Ali, ora merga kawigaten kang gedhe saka Pamarentah Kabupaten Banyuwangi marang kaskayan budayane.

Ing masyarakat uga akeh paguyuban, sanggar kesenian, kang satemene bisa diarep-arep bisa dadi jejed-wengkune basa lan sastra Jawa, upamane sanggar-sanggar macapatan, kelompok kesenian tradisional, grup musik: keroncong, campursari lan sapiturute.

Nalika mampir ing Kantor Redaksi Jawa Pos sawatara taun kepungkur, Dr. George Quinn saka ANU (Australian National University) ngendika yen para mahasiswane uga nyetel tembang-tembang campursari kang wus akeh kaunggah ing internet (kacamaya) kanggo nyinaoni basa Jawa. Mangka yen panjenengan kersa mirsani, teks tembang campursari ing video, CD, DVD, kang saperangan banjur uga kaunggahake menyang kacamaya kuwi ajeg ngandhut ejaan kang luput panulise. Yen para siswa, mahasiswa, lan bebrayan agung nyinaoni barang salah ngono kuwi banjur kepriye dadine?

Ing Surabaya, ana Suparto Brata, pengarang sastra Jawa kang wus nampa SEA Write Award (2007), sengkut banget olehe ambyur ing ’’gerakan literasi, yaiku laku nggrengsengake bebrayan kiwa-tengene amrih sangsaya melek lan rumangsa butuh maca lan nulis. Saking makantar-kantare, nganti bola-bali Suparta Brata pratela, ’’Sastra iku buku!’’ Ngono iku ya ora mung bengak-bengok ala nganggur, nanging uga kanthi aweh conto, nindakake dhewe, lan saiki tekade, saora-orane mbabar 5 buku abasa Jawa saben taune. Ana wewalere Pak Parto, saking olehe kepengin ngluhurake Sastra Jawa, yakuwi: aja nganti buku basa Jawa-ne kajarwakake marang basa Indonesia. Yen menyang basa jagadan liyane, basa Inggris upamane, malah iku kang dikepenginake. Yen ana kalodhangan ketemu karo para priyagung, apa kuwi konsulat, walikota, gubernur, utawa wong kondhang liyane, Suparto Brata kaya ora tau kelalen nyepakake buku karyane pinangka tandha mata. Upamane nalika ana kalodhangan kepethuk karo Gubernur Jawa Timur ing acara mengeti dina klairane Pancasila (Balai Pemuda, Surabaya, 6 Juni 2011) wingi kae, Suparto Brata uga ngaturake buku karyane, Riwayat Madege Propinsi Jawa Timur: Lelabuhane Gubernur Jawa Timur I, R.M.T.A. Suryo (abasa Jawa) lan buku antologi Saya Bersekolah untuk Apa? (abasa Indonesia). Sadurunge munggah panggung saprelu ngaturake buku marang Gubernur, Suparto Brata isih kober grenengan, ’’Takaturi buku Jawa mengko apa Pak Gubernur kersa maca, ya?’’ lan senajan ora presis mangsuli pitakon iku, nalika adhep-adhepan karo Suparto Brata, Pakdhe Karwo (Gubernur Jawa Timur) ngendika, ’’Pak Parto, kula taksih langganan Panjebar Semangat lan Jaya Baya lho. Kula ugi maos crita panjenengan Kadurakan ing Kidul Dringu. Sae sanget…’’

Suparto Brata uga kerep nggunakake ukara, ’’Sastra kuwi buku!’’ kanggo nyemoni para pengarang kang sajak katrem nulis kanggo kalawarti/ariwarti, lan kaya-kaya ora duwe grenjet kanggo mbabar buku. Ukara kuwi pancen akeh kurang mathuke yen ditujokake marang sok sapaa kang isih inyik ajar nulis, utawa marang para siswa ing sekolahan. Kanggo golongan kang kasebut nggon mburi kuwi mau, ukara kang paling trep mesthine ya, ’’Sastra kuwi tulis!’’ Suparto Brata kaya-kaya nganti nedhas sungsum olehe nggrantes yen ngonangi manawa pasinaon maca-nulis kuwi ora ditengenake ing sekolahan-sekolahan, lan saben-saben pengarang Donyane Wong Culika iku ngelingake manawa: Yen bangsa iki pengin maju, ya ayo digrengsengake pakulinan maca-lan nulis kuwi!’’ Yen mung ngendelake basa lisan, saweneh bangsa mesthi gelis ketinggalan jaman. ’’Yen mung pengin bisa olah tetanen kanthi becik, uwong bisa sinau saka ngrungokake radio. Nanging, yen pengin bisa gawe radio, uwong kudu maca! Ben ana sing bisa diwaca, kudu ana sing nulis!’’ Kuwi uga ukarane Suparto Brata.

Senajan ’kaliber’-e ora sababag karo Suparto Brata, satemene akeh wong kang duwe panemu ngenani wigatine ’’gerakan literasi’’ mangkono kuwi. Mung emane, kaya-kaya paraga-paraga mangkono iku isih pating slempit ing papan-papan sepi, durung manunggal golong-gilig winadhahan bebadan wadhag kang bisa mbengokake kekarepan kanthi luwih sora. Apamaneh yen diayomi dening perda utawa bisa gandheng-kunca karo pamarentah kang duwe kuwasa ’meksa’ murih ngrembakane budaya maca-nulis lan ngendhih pakulinan kang mung nengenake ’konsumerisme’, mesthi kahanane bakal dadi luwih becik.

Pakulinan maca-nulis cetha kudu diwiwiti saka bocah, ora bisa mak bedunduk muncul sawise diwasa. Sekolahan bisa kandha yen maca lan nulis kuwi ya diwulangake, dikulinakake. Pitakone, kepriye kahanane kapustakan ing sekolahan-sekolahan? Apa wacan basa Jawane wis pepak tenan, nganti buku kang babaran anyar dhewe? Sumangga, para kadang saka donyaning pamulangan, para guru, mesthi bisa paring andharan kanthi luwih trawaca. Nanging, yen wis tekan bab ’nulis,’ apa cukup mung diendhegage tekan ’tugas ngarang’ dibiji guru, terus rampung tekan kono? Apamaneh yen bener pandakwa manawa akeh guru kang luwih seneng nglumpati bab ngarang, amarga rumangsa rekasa, apamaneh ngelingi mengko bakal ngadhepi tumpukan naskah kang bisa luwih sadedege dhuwure. Elok tenan yen saka kanyatan mangkono kuwi bisa tuwuh kanthi becik bibit-bibit bakat ngarang kang banjur bisa langsung ambyur ngiseni ariwarti/kalawarti kang satemene kababar kanggo wong kang wis diwasa, kaya ta Panjebar Semangat, Jaya Baya, Djaka Lodang, lan lembaran-lembaran abasa Jawa kang sumlempit ing ariwarti Kedaulatan Rakyat (nunggak semine majalah Mekar Sari), Harian Jogja, Solo Pos, Suara Merdeka, lan sapiturute kuwi. Yen sasuwene iki sepi suwara kang nelakake rasa prihatin merga ora anane ajang kanggo madhahi karya tulisan basa Jawa-ne para siswa/taruna, ya iku tandha manawa kekarepan ngurip-urip, ngleluri, nglestarekake, lan ngrembakakake basa/sastra Jawa kuwi satemene mung lelamisan wae.

[2]

Sanggar sastra, yayasan/bebadan (LSM), kesenian tradisional, paguyuban macapatan, lan liya-liyane, kabeh iku kayadene taman sari papan tuwuh lan mekare basa sarta sastra Jawa. Mung emane, saiki akeh kang padha kurang tumanja kanthi becik kadidene perangane apa kang takarani ’’benteng pertahanan rakyat semesta’’ kanggo ngrumat basa lan sastra Jawa. Akeh kang mung dadi klangenan, utawa pakumpulan ing antarane wong-wong kang nunggal kekareman, upamane nembang, karawitan, lan sapiturute. Kamangka, sanggar-sanggar seni utawa sanggar sastra iku bakal luwih becik lamon bisa dadi posko-posko (pos komando) kanggo ’’gerakan literasi’’ kaya kang wis ditindakake dening Suparto Brata. Coba, saiba becike yen Pamarentah bisa melu mikuwati adege sanggar budaya ing saben desa kang dadi pusat kegiyatan, upamane: olah beksa, karawitan, pedhalangan, lan sarasehan kampung kang ngrembug prakara-prakara tradisi, olah tetanen, bebakulan, lan liya-liyane. Cekak-cukupe, sanggar kang bisa dadi punjer pasinaon ing sabarang reh kang gegayutan karo panguripane wong sakiwa-tengene. Lan aja lali, durung sampurna adeging sanggar iku lamon durung diganepi kanthi kapustakan kang komplit, kang ing kono bisa ditemokake, upamane, buku-buku: Centhini, Silsilah Wayang Purwa Mawa Carita, Ruwatan/Murwa Kala, Pranatamangsa, Wulangreh, Wedhatama, Kalatidha, Ramalan Jaya Baya, Babad Tanah Jawi, lan buku-buku liyane, ora ngemungake kang kababar kanthi basa Jawa, nanging uga kang abasa Indonesia. Mesthine Pamarentah wajib nyukupi adeg lan lumakune ’’Sanggar Budaya’’ ing saben desa/kelurahan, kejaba yen kang diugemi panemu manawa laku maca-nulis iku ora penting kanggo kemajuaning bangsa.

Kajaba cacahe kang migunakake, sawijining basa iku kena diarani kuwat yen ngrembaka ’’tradisi tulis’’-e. Ing bab ’’tradisi tulis’’ iku basa Jawa isih kena diarani ringkih. Pancen nyata isih ana majalah lan ariwarti kang nggunakake basa Jawa. Nanging, nyatane basa Jawa isih durung bisa diarani pengkuh tenan ing tulisane (kang nganggo aksara latin). Senajan wis digawe aturan baku, akeh tembang-tembang campursari, upamane, kang isih tinulis kanthi salah. Kalawarti/ariwarti abasa Indonesia sajake uga kepenak wae methik ukara, tembung Jawa lan nulis ora nganggo aturan kang samesthine. Kamangka, yen methik tembung Inggris, luput saaksara wae wis dadi ’prekara’. Sangsaya kojur maneh manawa kang ’’tumindak luput’’ ing bab nulisake tembung Jawa iku bebadan pamarentah. Kaluputan kang kasebut keri dhewe kuwi mau ngabarake manawa saweneh bebadan pamarentah nggembosi programe dhewe (pamarentah) ing babagan ngrumat bahasa daerah. Mula, aja disemayani maneh, kudu enggal ana kang miwiti ada-ada kampanye ngurmati tatatulis kang bener lan pener iku, becik yen bisa dilekasi kanthi sapatemon ing antarane para pamengku gati: jurnalis ariwarti/kalawarti abasa Indonesia, jurnalis kalawarti basa Jawa, pengarang Jawa/Indonesia, penerbit buku, produser kaset/VCD/DVD campursari/keroncong lan sapangripta lagune pisan, karo pihak pamarentah, upamane diwakili dening Balai Bahasa kang mapan ing satengahe bebrayan Jawa.

Yen digandhengake karo kanyatan akehe kalawarti/ariwarti kang mingunakake basa Jawa, durung jejege aturan utawa tatatulis basa Jawa iku mbokmanawa dumadi amarga cacahe wong kang ajeg maca ora kubuk yen dibandhingake karo gunggung-kepruk-e wong Jawa. Banjur kepriye carane supaya luwar saka prekara iki? Pakulinan maca/nulis nggunakake basa Jawa kudu diwiwiti saka bocah, saka sekolahan lan kudu ana bahan wacan wujud buku kang nyukupi. Lan aja disepelekake, ing kahanan kaya mangkene iki mbabar kalawarti mligi kanggo para mudha-tumaruna iku banget PENTING-e.

Ayo, sapa gelem gawe ontran-ontran ing bab kang becik iki: (1) mangun sanggar budhaya ing desa-ngadesa, (2) gotong-royong mbabar majalah basa Jawa kanggo para midha-tumaruna! Ukara iku krasa kaya ajak-ajak ngrubuhake gunung, ya? Kamangka, angger wis dicantholake ing APBD, precaya kena ora precaya ya mangga: suwe mijet wohing ranti! Nuwun.

Sawojajar, Juni 2011

OPEN MARANG KUPIYANE MASYARAKAT MURIH LESTARI LAN NGREMBAKANE BASA LAN SASTRA JAWA